(2001) 1 ΑΑΔ 1911
[*1911]5 Δεκεμβρίου, 2001
ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ
[ΚΡΟΝΙΔΗΣ, ΗΛΙΑΔΗΣ, ΚΡΑΜΒΗΣ, Δ/στές]
ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ
ΕΥΗΜΕΡΙΑΣ,
Εφεσείουσα-Αιτήτρια,
v.
1. ΦΩΤΕΙΝΗΣ ΝΤΟΥΜΑ,
2. ΑΝΔΡΕΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΕΓΕΙΩΤΗ.
Εφεσιβλήτων-Καθ’ ων η αίτηση.
(Έφεση Αρ. 139)
Οικογενειακό Δίκαιο — Σχέσεις γονέων και τέκνων — Γονική μέριμνα και φροντίδα — Πρέπει να ασκείται προς το συμφέρον των τέκνων — Πότε η άσκηση της γονικής μέριμνας θεωρείται κακή — Άρνηση πρωτόδικου Δικαστηρίου να αφαιρέσει την άσκηση γονικής μέριμνας ανηλίκων από τους γονείς τους και να την αναθέσει στην Διευθύντρια του Τμήματος Υπηρεσιών Κοινωνικής Ευημερίας, μολονότι διαπίστωσε ότι οι ανήλικοι υπήρξαν θύματα κακοποίησης και παραμέλησης από αυτούς — Διατάχθηκε αναδίκαση της υπόθεσης από άλλο Δικαστή του Οικογενειακού Δικαστηρίου.
Οικογενειακό Δίκαιο — Σχέσεις γονέων και τέκνων — Γονική μέριμνα και φροντίδα — Άρθρο 18 του περί Σχέσεων Γονέων και Τέκνων Νόμου του 1990, Αρ. 216/90 και τροποποιήσεις — Ποία τα καθήκοντα των γονέων του τέκνου που επιβάλλει το λειτούργημα της γονικής μέριμνας — Κακή άσκηση της γονικής μέριμνας όπως αναλύεται σε ελληνικά νομικά συγγράμματα.
Η παρούσα έφεση στρέφεται εναντίον της απόφασης του Οικογενειακού Δικαστηρίου με την οποία είχε απορριφθεί αίτημα της Διευθύντριας του Τμήματος Υπηρεσιών Κοινωνικής Ευημερίας (η αιτήτρια) για αφαίρεση της γονικής μέριμνας από τους γονείς τεσσάρων ανηλίκων ηλικίας 6 ετών, 5 ετών, 1 έτους και 7 μηνών, και ανάθεση της γονικής μέριμνας στην ίδια ή σε εξουσιοδοτημένο από αυτή πρόσωπο.
[*1912]Η νομική βάση της διαδικασίας πρωτόδικα ήταν το Άρθρο 18 του περί Σχέσεων Γονέων και Τέκνων Νόμου του 1990, Αρ. 216/90 και οι τροποποιήσεις αυτού (ο νόμος). Το Άρθρο 6 του νόμου, καθιερώνει ως γενική ρήτρα την αρχή ότι η γονική μέριμνα πρέπει να ασκείται προς το συμφέρον του τέκνου και ότι στο συμφέρον του τέκνου πρέπει να αποβλέπει και η απόφαση του Δικαστηρίου όταν αποφασίζει σχετικά με την ανάθεση της γονικής μέριμνας ή με τον τρόπο άσκησής της. Ως συμφέρον του τέκνου εννοείται το σωματικό, το υλικό, το πνευματικό, το ψυχικό, το ηθικό και γενικότερα το κάθε είδους συμφέρον.
Λόγοι έφεσης.
1. Εσφαλμένη εφαρμογή του νόμου στα γεγονότα. Το Δικαστήριο μολονότι διαπίστωσε ότι τα ανήλικα τέκνα των εφεσιβλήτων υπήρξαν θύματα κακοποίησης και παραμέλησης από τους γονείς τους εν τούτοις, έκρινε πως δεν υπήρχε λόγος αφαίρεσης της άσκησης της γονικής μέριμνας ή του συνόλου της επιμέλειας του προσώπου όλων των ανηλίκων από τους γονείς τους για αόριστο χρονικό διάστημα.
2. Η απόφαση για ανάθεση στην αιτήτρια του ανηλίκου Φίλιππου ηλικίας 5 ετών για διάστημα λιγότερο των τεσσάρων μηνών ήταν αναιτιολόγητη, δοθείσας μάλιστα της διαπίστωσης περί συστηματικής και επαναλαμβανόμενης κακοποίησης του από τη μητέρα του.
Αποφασίστηκε ότι:
1. Το Δικαστήριο είχε εκ του νόμου εξουσία για παροχή θεραπείας ήτοι έκδοση διατάγματος με το οποίο να αφαιρείται η γονική μέριμνα και/ή επιμέλεια από τους γονείς των ανηλίκων τέκνων τους και η ανάθεση άσκησης της γονικής μέριμνας στην αιτήτρια. Ο νόμος δεν προνοεί για ανάθεση της επιμέλειας σε «τρίτο» όπως προβλέπεται στο ελληνικό δίκαιο. Η Διευθύντρια του Τμήματος Κοινωνικής Ευημερίας τεκμαίρεται κατάλληλη ως η καθ’ ύλην αρμόδια για την ανάθεση της επιμέλειας του προσώπου του τέκνου, περιλαμβανομένης και της φύλαξης του σε μέρος κατάλληλο.
2. Η καταχρηστική άσκηση του λειτουργήματος των γονέων δυστυχώς έχει επηρεάσει δυσμενώς όλα τα τέκνα των εφεσιβλήτων ως να επρόκειτο περί συγκοινωνούντων αγγείων.
3. Η σωστή λύση ως το πιο πρόσφορο μέτρο προς το συμφέρον των [*1913]ανηλίκων που έπρεπε να είχε δοθεί από το πρωτόδικο δικαστήριο ήταν η αφαίρεση της άσκησης της γονικής μέριμνας όλων των τέκνων από τους εφεσίβλητους και η απομάκρυνση των παιδιών από το ακατάλληλο περιβάλλον των εφεσιβλήτων για καθορισμένο χρονικό διάστημα όχι μικρότερο των έξι μηνών.
4. Οι συνθήκες πoυ έχουν στο μεταξύ διαμορφωθεί από της εκδόσεως της πρωτόδικης απόφασης (παρήλθαν περισσότεροι από επτά μήνες) μέχρι σήμερα, είναι άγνωστες στο Εφετείο και η όποια παρέμβαση του σ’ αυτό το στάδιο ενέχει δυνητικά κίνδυνο δημιουργίας κατάστασης η οποία είτε δεν θα αποβεί προς το συμφέρον των ανηλίκων ή οποιουδήποτε εξ αυτών ή ακόμα και να το παραβλάψει.
Ενόψει των περιστάσεων της παρούσας υπόθεσης, ενδείκνυται η επανεκδίκαση της υπόθεσης κατά την έκταση που το ζήτημα αφορά την άσκηση της γονικής μέριμνας όλων των ανηλίκων από τους εφεσίβλητους.
Η έφεση επιτράπηκε χωρίς έξοδα. Διατάχθηκε επανεκδίκαση της υπόθεσης από άλλο δικαστή του Οικογενειακού Δικαστηρίου.
Έφεση.
Έφεση από την αιτήτρια εναντίον της απόφασης του Οικογενειακού Δικαστηρίου Λευκωσίας, Δικαιοδοσία Γονικής Μέριμνας (Αρ. Αιτ. 445/99), ημερομηνίας 6/4/01, με την οποία μονολονότι διαπίστωσε ότι τα ανήλικα τέκνα των εφεσιβλήτων υπήρξαν θύματα κακοποίησης και παραμέλησης από τους γονείς τους εντούτοις, έκρινε πως δεν υπήρχε λόγος αφαίρεσης της άσκησης της γονικής μέριμνας ή και του συνόλου της επιμέλειας του προσώπου των υπολοίπων τριών τέκνων ανηλίκων από τους γονείς τους για αόριστο χρονικό διάστημα άλλα διέταξε τούτο μόνον όσον αφορά το πρόσωπο του ανηλίκου Φίλιππου.
Ε. Παπαγαπίου, για την Εφεσείουσα.
Δ. Κακουλλής, για τους Εφεσίβλητους.
Cur. adv. vult.
ΚΡΟΝΙΔΗΣ, Δ.: Την απόφαση του Δικαστηρίου θα δώσει ο Δι[*1914]καστής Α. Κραμβής.
ΚΡΑΜΒΗΣ, Δ.: Η Διευθύντρια του Τμήματος Υπηρεσιών Κοινωνικής Ευημερίας (στο εξής “η Διευθύντρια”), με αίτηση που υπέβαλε στο Οικογενειακό Δικαστήριο, ζήτησε την έκδοση των πιο κάτω διαταγμάτων:
“A) Διάταγμα του Δικαστηρίου με το οποίο να αφαιρείται η γονική μέριμνα και/ή επιμέλεια από τους Καθ’ ων η Αίτηση, των ανηλίκων τέκνων τους:
Μαρίας Κωνσταντίνου ηλικίας 6 ετών
Φίλιππου Κωνσταντίνου ηλικίας 5 ετών
Ευαγγελίας Κωνσταντίνου ηλικίας 1 έτους
Δημήτρη Κωνσταντίνου ηλικίας 7 μηνών
Και να ανατίθεται στην Αιτήτρια και/ή σε εξουσιοδοτημένο από αυτήν πρόσωπο η άσκηση της γονικής μέριμνας, ή διαζευκτικά η επιμέλεια των πιο πάνω ανηλίκων των Καθ’ ων η Αίτηση.
Β) Διάταγμα του Δικαστηρίου με το οποίο να επιτραπεί η παροχή θεραπευτικής βοήθειας και/ή η παρακολούθηση των ανηλίκων τέκνων των Καθ’ ων η αίτηση από τις Υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας του Νοσοκομείου Αρχιεπισκόπου Μακαρίου ΙΙΙ και/ή από οποιεσδήποτε άλλες υπηρεσίες για όσο χρονικό διάστημα ήθελε θεωρηθεί αναγκαίο από τις ως άνω Υπηρεσίες.
Γ) Διάταγμα του Δικαστηρίου με το οποίο να διατάσσεται η συνέχιση της επίβλεψης των ανηλίκων τέκνων των Καθ’ ων η Αίτηση από το Τμήμα Υπηρεσιών Κοινωνικής Ευημερίας για όσο χρονικό διάστημα και όποτε θεωρείται αναγκαίο από τις ως άνω υπηρεσίες.
Διαζευκτικά:
Δ) Διάταγμα του Δικαστηρίου με το οποίο να ανατεθεί η άσκηση της γονικής μέριμνας και/ή επιμέλεια των ως άνω ανηλίκων των Καθ’ ων η Αίτηση σε επίτροπο τον οποίο θα εισηγηθεί η Αιτήτρια.
Ε) Οιανδήποτε περαιτέρω ή άλλη διαταγή ή θεραπεία το Δικαστήριο ήθελε κρίνει εύλογη και δίκαιη υπό τις περιστάσεις.”
[*1915]
Η επέμβαση του δικαστηρίου για ρύθμιση ζητημάτων αφορώντων στη γονική μέριμνα και επιμέλεια των ανηλίκων τέκνων των εφεσιβλήτων κρίθηκε αναγκαία επειδή τα εν λόγω τέκνα, υπήρξαν, κατά την εκδοχή της Διευθύντριας, θύματα βάναυσης κακοποίησης και σοβαρής παραμέλησης από τους γονείς τους. Η Διευθύντρια, με αναφορά σε γεγονότα και περιστατικά που περιβάλλουν την υπόθεση, χαρακτήρισε τους εφεσίβλητους ως άτομα επικίνδυνα για τη σωματική ακεραιότητα, τη ψυχική υγεία και συναισθηματική ασφάλεια των ανηλίκων. Οι εφεσίβλητοι αρνήθηκαν τους ισχυρισμούς της Διευθύντριας και ό,τι αυτή καταλόγισε εναντίον τους.
Το δικαστήριο, στη βάση της μαρτυρίας που κρίθηκε αξιόπιστη, προέβη σε διαπιστώσεις επί των γεγονότων. Με σωστή αναφορά στο νόμο και στις αρχές δικαίου που διέπουν το θέμα, αποφάσισε την έκδοση διαταγμάτων που αφορούν τη φύλαξη, επιμέλεια του προσώπου και επικοινωνία του ανήλικου τέκνου των εφεσιβλήτων Φίλιππου καθώς και διαταγμάτων που αφορούν στη γονική μέριμνα και επιμέλεια, των άλλων τριών ανήλικων τέκνων των εφεσιβλήτων.
Η Διευθύντρια, επειδή έχει τη γνώμη ότι τα μέτρα που αποφασίστηκαν δεν είναι ορθά ούτε και τα πλέον κατάλληλα, επιδιώκει με την παρούσα έφεση τον παραμερισμό της πρωτόδικης απόφασης και την επιβολή μέτρων και ρυθμίσεων από το Εφετείο. Η έφεση έχει ως κεντρικό άξονα τον ισχυρισμό ότι η εκκαλούμενη απόφαση δεν διασφαλίζει το συμφέρον των ανηλίκων. Οι διαπιστώσεις επί των γεγονότων δεν αμφισβητούνται. Η αμφισβήτηση από πλευράς εφεσείουσας επικεντρώνεται, καθώς έχουμε προαναφέρει, στον ισχυρισμό ότι ο πρωτόδικος δικαστής απέτυχε να διασφαλίσει με τα πλέον κατάλληλα ή πρόσφορα μέτρα το συμφέρον των ανηλίκων, όπως τούτο υπαγορεύεται από το νόμο και τις αρχές δικαίου που διέπουν το θέμα, σε συνάρτηση βέβαια προς τα γεγονότα και περιστάσεις της υπόθεσης.
Θα παραθέσουμε τις διαπιστώσεις του δικαστηρίου που αναφέρονται στα γεγονότα της υπόθεσης και ακολούθως την κατάληξη, δηλαδή, τις ρυθμίσεις και τα μέτρα που κρίθηκαν κατάλληλα και τέλος, τα διατάγματα που εκδόθηκαν.
Οι διαπιστώσεις του δικαστηρίου:
“1. Και τα τέσσερα παιδιά των Καθ’ ων η Αίτηση απεκτήθησαν από την εξώγαμη σχέση τους, τα οποία αναγνωρίσθηκαν στη συνέχεια από τον Καθ’ ου η Αίτηση. Η Καθ’ ης η Αίτηση έχει [*1916]ακόμη τρία παιδιά από το γάμο της στην Ελλάδα και ο Καθ’ ου η Αίτηση τρία παιδιά από δικό του γάμο. Οι Καθ’ ων η Αίτηση με τα παιδιά τους διαμένουν σε ενοικιαζόμενη κατοικία στη Μακεδονίτισσα. Άλλαξαν αρκετούς τόπους διαμονής τους, πάντοτε σε ενοικιαζόμενα υποστατικά αφού ουδέποτε είχαν ιδιόκτητη κατοικία και τη φροντίδα των ανηλίκων είχαν ενίοτε διάφοροι παιδοκόμοι.
2. Η οικογένεια συντηρείται από το εισόδημα του Καθ’ ου η Αίτηση ο οποίος εργάζεται στις οικοδομές για περίοδο πέραν των 16 μηνών. Προηγουμένως λάμβαναν κρατικό βοήθημα πέραν των £500 το μήνα για περίοδο αρκετών μηνών. Ακόμη πιο πριν οι Καθ’ ων η Αίτηση είχαν εισοδήματα από άλλες ενασχολήσεις, που όπως ο ίδιος ο Καθ’ ου η Αίτηση ανάφερε “ασχολούμαστε με μασατζίδικα και με βρωμοδουλειές”.
3. Και οι δύο Καθ’ ων η Αίτηση καταδικάστηκαν στην ποινή της φυλάκισης. Η Καθ’ ης η Αίτηση το 1996 για περίοδο 6 μηνών από τις 26.4.96 μέχρι 1.11.96, και ο Καθ’ ου η Αίτηση για περίοδο 5 μηνών περίπου (για κατηγορία για αποζείν από κέρδη πορνείας) από τις 26.10.98 μέχρι 16.2.99.
4. Τα δύο μεγαλύτερα τους παιδιά δόθησαν σε πολύ μικρή ηλικία (ιδιαίτερα ο Φίλιππος ήταν μόλις μερικών ημερών) στην οικογένεια Χαραλάμπους για να τα φροντίζει. Αυτά παρέμειναν εκεί για αρκετό χρονικό διάστημα. Σαν αποτέλεσμα στερήθηκαν ουσιωδώς τη μητρική και πατρική αγάπη αφού αυτά παρέμειναν εκεί μέρα - νύχτα και οι γονείς τους τα επισκέπτοντο ευκαιριακά.
5. Τα ανήλικα τέκνα τους επισκέπτοντο τους γονείς τους στη φυλακή σε συνθήκες όχι ιδιαίτερα ιδανικές για να αναπτυχθεί και διατηρηθεί μια υγιής σχέση μεταξύ γονέα - παιδιού. Εξάλλου η ίδια η Καθ’ ης η Αίτηση στην κυρίως εξέτασή της παραδέχθηκε ότι από τις επισκέψεις των παιδιών στη φυλακή τους δημιουργήθηκαν κάποια προβλήματα.
6. Το ότι τα δύο μεγαλύτερα παιδιά των Καθ’ ων η Αίτηση δόθηκαν σε ξένη οικογένεια για να τα φροντίζει για μεγάλο χρονικό διάστημα καθώς επίσης το γεγονός της φυλάκισης των γονέων τους αποστέρησε αυτά από τη μητρική και πατρική αγάπη που έπρεπε να έχουν τα παιδιά σ’ αυτή την τρυφερή ηλικία.
7. Οι συχνές αλλαγές τόπου διαμονής τους επέδρασαν αρνητικά στο ψυχικό και συναισθηματικό κόσμο των δύο μεγαλύ[*1917]τερων από τα ανήλικα.
8. Τα δύο μεγαλύτερα παιδιά των Καθ’ ων η Αίτηση αντιμετωπίζουν ψυχολογικά προβλήματα. Αυτή είναι και η θέση των Καθ’ ων η Αίτηση και ισχυρίζονται ότι αυτά παρακολουθούνται από παιδοψυχολόγους. Η ανήλικη Μαρία έχει πρόβλημα με την ομιλία της και χρειάζεται λογοθεραπεύτρια, αυτό παραδέχθηκαν και οι δύο Καθ’ ων η Αίτηση. Ο ανήλικος Φίλιππος δεν μπορεί να συγκεντρωθεί στην τάξη και κατά την Καθ’ ης η Αίτηση χρειάζεται τη βοήθεια “ειδικών” όπου και τον παίρνει σ’ αυτούς.
9. Η φοίτηση του Φίλιππου σε διάφορα νηπιαγωγεία έπαιξε κι’ αυτή αρνητικό παράγοντα στην ψυχοσωματική του ανάπτυξη. Ο ίδιος ο Καθ’ ου η Αίτηση στην κυρίως εξέτασή του σε σχετική ερώτηση ανάφερε: “Σε διάφορα νηπιαγωγεία, δεν μπορώ να σου πω ονόματα δεν θυμούμαι, τα οποία δεν δέχονταν το Φίλιππο. Μια εβδομάδα το ένα νηπιαγωγείο, μια εβδομάδα το άλλο νηπιαγωγείο, τα οποία δεν δέχονταν το Φίλιππο γιατί έκαμνε πελλάρες, ήντα εν να το κρύψουμε;”
10. Ο Φίλιππος αντιμετωπίζει προβλήματα συμπεριφοράς. Κατά τους Καθ’ ων η Αίτηση είναι πολύ ζωηρό παιδί, σε μία περίπτωση κάπνισε τσιγάρο, δεν μπορεί να κάτσει σε μια καρέκλα, δεν μπορεί να κάτσει σε μια άκρη μόνος του, δεν μπορεί να συγκεντρωθεί. Κατά τη μητέρα του ο Φίλιππος αντιμετωπίζει και πρόβλημα δυσλεξίας.
11. Η ανήλικη Μαρία αντιμετωπίζει πρόβλημα συγκέντρωσης στην τάξη, και είχε αρκετές απουσίες χωρίς να δοθούν στο σχολείο της πειστικές εξηγήσεις. Στο σχολείο πήγαινε σχετικά ατημέλητη και όχι ιδιαίτερα φροντισμένη.
12. Τόσο η Μαρία όσο και ο Φίλιππος εθεάθησαν αρκετές φορές να φέρουν κτυπήματα και μώλωπες στο σώμα τους και να είναι ταλαιπωρημένα, γεγονός που γίνεται αποδεκτό.
13. Οι κακώσεις που έφερε ο Φίλιππος είναι πιο σοβαρές από τους τραυματισμούς που έφερε η Μαρία.
14. Κατά το διάστημα που τα ανήλικα Μαρία και Φίλιππος έμεναν στην οικία του κ. Χαραλάμπους η κα Ντούμα επισκεπτόταν αυτά ευκαιριακά και σε ορισμένες περιπτώσεις κακομεταχειρίζετο το Φίλιππο και του φερόταν μερικές φορές με βάναυσο τρόπο. Δεν είχε την υπομονή για να φερθεί σωστά στον ανήλικο. Σ’ ορισμένες περιπτώσεις παρών ήταν και ο πατέρας των ανηλίκων ο οποίος έμενε απαθής. Η ίδια συμπεριφορά της συνεχίστηκε και μετά που πήρε τα παιδιά υπό τη φροντίδα της στο σπίτι της. Πρόσβαλλε το Φίλιππο χωρίς ιδιαίτερο λόγο και τον τρομοκρατούσε. Ο Φίλιππος καθοδηγείτο πάντοτε από τη μητέρα του και δεν είχε δική του πρωτοβουλία. Χειροδίκησε εναντίον της Μαρίας αλλά ιδιαίτερα εναντίον του Φίλιππου. Αποτελεί δική της παραδοχή ότι καταδικάστηκε από το Ποινικό Δικαστήριο επειδή έδωσε δύο χαστούκια στο Φίλιππο.
15. Αναφορικά με τα τραύματα στο σώμα του Φίλιππου από την έκταση, την τοποθέτηση και το είδος των τραυμάτων οδηγούν στο συμπέρασμα ότι αυτά συνάδουν είτε με παραμέληση είτε με κακοποίηση είτε και με τα δύο.
16. Η θέση των μαρτύρων της Αιτήτριας ότι στο Φίλιππο διαπιστώθηκε συναισθηματική παραμέληση και παρατηρήθηκε συστηματική και επαναλαμβανόμενη κακοποίησή του από τη μητέρα του γίνεται αποδεκτή και αποτελεί εύρημα του Δικαστηρίου. Εύρημα αποτελεί και η διαπίστωση ότι ο Φίλιππος ήταν παραμελημένος και κακοποιημένος από κάποιο άτομο μεγαλύτερης ηλικίας καθώς επίσης ότι επιβάλλεται η συστηματική παρακολούθησή του από τις αρμόδιες υπηρεσίες.
17. Η κα Ντούμα ασκούσε ψυχολογική βία στο Φίλιππο και τον υποτιμούσε σαν ανθρώπινη οντότητα.
18. Τα παιδιά είναι παραμελημένα και η επίβλεψη που τους παρέχεται είναι ελλιπής με αποτέλεσμα να εκτίθενται σε διάφορους κινδύνους.
19. Οι Καθ’ ων η Αίτηση αρνούντο να συνεργαστούν με τους λειτουργούς του Γραφείου Ευημερίας και δεν ανταποκρίνοντο στη συμβουλευτική και καθοδηγητική βοήθεια που τους παρείχετο. Από το Νοέμβριο του 1999 περίπου, οι Λειτουργοί του Γραφείου Ευημερίας έπαυσαν να επισκέπτονται την οικία των Καθ’ ων η Αίτηση και να επιβλέπουν την οικογένεια μετά από απειλές των Καθ’ ων η Αίτηση προς αυτούς.
20. Οι Καθ’ ων η Αίτηση ήταν ασυνεπείς στα ραντεβού τους για να εξετασθούν τα παιδιά τους από διάφορους ειδικούς θεραπευτές.
[*1919]
21. Οι σχέσεις των Καθ’ ων η Αίτηση κατά διάφορα διαστήματα δεν ήταν αρμονικές. Οι ίδιοι οι γονείς των παιδιών δεν αντιμετωπίζουν με ανάλογη σοβαρότητα τις ανάγκες των παιδιών με αποτέλεσμα να δέχονται αυτά τις αρνητικές επιπτώσεις στον συναισθηματικό τους κόσμο.
22. Η θέση των Καθ’ ων η Αίτηση ότι τα τελευταία 2 χρόνια τα παιδιά ζουν αρμονικά και ότι μεγαλώνουν φυσιολογικά δεν έχει αποδειχτεί. Αφ’ ενός η απαγόρευση επισκέψεων των λειτουργών του Γραφείου Ευημερίας στο σπίτι των Καθ’ ων η Αίτηση αφ’ ετέρου η άρνησή τους να συνεργασθούν γενικότερα με τις κρατικές υπηρεσίες αφήνουν τους ισχυρισμούς τους μετέωρους. Παρόλο που ισχυρίζοντο κατ’ επανάληψη ότι θα προσκόμιζαν ως μάρτυρες αυτούς που παρακολουθούν τα παιδιά τους για να καταθέσουν ότι αυτά περνούν καλά, εν τούτοις δεν το έπραξαν.
23. Η θέση των Καθ’ ων η Αίτηση ότι η Παιδική Στέγη βγάζει ανθρώπους εγκληματίες που καταλήγουν στη φυλακή δεν γίνεται αποδεκτή. Δεν υπεστηρίχθη από καμιά επιστημονική μαρτυρία αυτός ο ισχυρισμός.
24. Οι Καθ’ ων η Αίτηση μπορεί να αγαπούν τα παιδιά τους με το δικό τους τρόπο, όχι όμως το σωστό.
25. Αποτελεί θέση αρκετών μαρτύρων της Αιτήτριας, ειδικών στο αντικείμενο στο οποίο κατέθεταν (π.χ. ΜΑ4, ΜΑ7, ΜΑ9, ΜΑ11), ότι τα παιδιά κατά κύριο λόγο η Μαρία και ο Φίλιππος είναι κακοποιημένα και παραμελημένα και κινδυνεύουν στο οικογενειακό τους περιβάλλον και εισηγούνται την απομάκρυνσή τους από αυτό. Εντονη είναι ιδιαίτερα η θέση τους για απομάκρυνση του Φίλιππου από το οικογενειακό του περιβάλλον. Δέχομαι επ’ αυτού τη θέση των μαρτύρων, Σ. Σοφοκλέους (ΜΑ9), Μ. Ματσάκη (ΜΑ11) και Σ. Κυριακίδου (ΜΑ7) οι οποίοι έκαναν ιδιαίτερη αναφορά στις κακώσεις που έφερε ο ανήλικος Φίλιππος.
26. Και οι δύο οι Καθ’ ων η Αίτηση παραδέχθηκαν ότι έκαναν ορισμένα λάθη στη ζωή τους και ότι μετανόησαν για ορισμένες πράξεις τους. Έχουν στερηθεί την αγάπη των παιδιών τους για μεγάλο χρονικό διάστημα αφού αφ’ ενός και οι δύο βρέθηκαν στη φυλακή για διάφορα αδικήματα, αφ’ ετέρου για μεγάλο χρονικό διάστημα δεν είχαν οι ίδιοι τη φροντίδα [*1920]τους αλλά την ανέθεταν σε τρίτα άτομα να τους τα προσέχουν. Στο συμπέρασμα που μπορεί να καταλήξει κανείς είναι ότι και οι ίδιοι χρειάζονται κατανόηση, αγάπη και στήριξη. Σ’ αυτούς εναπόκειται να δεχθούν τη συνεργασία των κρατικών λειτουργών και θα πρέπει να αποβάλουν την καχυποψία που τρέφουν απέναντί τους ότι αυτοί θέλουν το κακό τους.”
Κατόπιν των πιο πάνω διαπιστώσεων, ο πρωτόδικος δικαστής, με γνώμονα το συμφέρο των ανηλίκων, αναφέρθηκε στα μέτρα που θεώρησε κατάλληλα για να τύχουν εφαρμογής στην προκείμενη περίπτωση. Παραθέτουμε το μέρος τούτο της εκκαλούμενης απόφασης:
“Η απομάκρυνση του ανήλικου Φίλιππου από το οικογενειακό του περιβάλλον κρίνεται και αναγκαία και επιβεβλημένη. Το περιβάλλον διαβίωσης του επιδρά αρνητικά στην ψυχοσωματική του ανάπτυξη. Χρειάζεται άμεσα ψυχοθεραπευτική βοήθεια και συστηματική παρακολούθηση από τις αρμόδιες υπηρεσίες. Σ’ αυτό συνηγορεί το συμφέρον του ανήλικου.
Από την ενώπιόν μου μαρτυρία είμαι ικανοποιημένος ότι τα πλεονεκτήματα που θα επιφέρει ο αποχωρισμός του από τους γονείς του υπερτερούν έναντι των μειονεκτημάτων που προκαλεί στον ψυχικό του κόσμο η αποσύνδεσή του από το περιβάλλον της φυσικής του οικογένειας.
Μπορεί η απομάκρυνση του Φίλιππου να επιφέρει ορισμένες αρνητικές επιπτώσεις στον ίδιο και/ή στα αδέλφια του, αλλά επιβάλλεται για το κοινό συμφέρον.
Οποιοδήποτε άλλο μέτρο δεν θα ήταν αρκετό για να αποτρέψει τον κίνδυνο σωματικής, πνευματικής ή ψυχικής υγείας του ανηλίκου.
Παρόλο που η Σ. Κυριακίδου (ΜΑ7) είπε ότι επιβάλλεται η απομάκρυνση του Φίλιππου από το οικογενειακό του περιβάλλον για 6 τουλάχιστον μήνες, στο διατακτικό της απόφασης γίνεται αναφορά για μικρότερη περίοδο. Ο λόγος είναι για να δοθεί η ευκαιρία στον ανήλικο, με την επιστροφή του πίσω στο σπίτι του να κάνει καλοκαιρινές διακοπές με την υπόλοιπη οικογένειά του. Επίσης λαμβάνω υπόψη μου ότι στην περίοδο αυτή θα περιλαμβάνονται και οι σχολικές διακοπές του Πάσχα καθώς επίσης μέρος των θερινών διακοπών. Αναμένεται ότι οι αρμόδιοι φορείς θα επιταχύνουν τις ενέργειές τους ώστε να ολοκληρωθεί η θεραπευτική αγωγή στον ανήλικο μέχρι την ημερομηνία που αναφέρεται πιο κάτω στο διάταγμα.
[*1921]
Αν είναι δυνατόν, ο ανήλικος Φίλιππος να συνεχίσει να φοιτά στο ίδιο σχολείο που φοιτούσε μέχρι τώρα.
Η επικοινωνία των Καθ’ ων η Αίτηση και των υπόλοιπων ανηλίκων με το Φίλιππο διαφυλάττεται και θα ασκείται μόνο μετά από έγκριση της Αιτήτριας προς τούτο. Η έναρξη των επισκέψεων, η συχνότητά τους και η διάρκεια τους επαφίεται στην απόλυτη κρίση της Αιτήτριας με γνώμονα το συμφέρον του ανηλίκου καθώς επίσης την ενίσχυση και διατήρηση της αδελφικής σχέσης μεταξύ των ανηλίκων.
Οι υπόλοιπες πτυχές της γονικής μέριμνας που αφορούν τον ανήλικο Φίλιππο θα ασκούνται από τους Καθ’ ων η Αίτηση μετά από σχετική άδεια του Δικαστηρίου.
Η απομάκρυνση των υπόλοιπων παιδιών από το οικογενειακό τους περιβάλλον δεν κρίνεται απαραίτητη. Παρόλο που η Σ. Κυριακίδου (ΜΑ7) κατατάσσει τα υπόλοιπα παιδιά σε “ομάδα υψηλού κινδύνου”, δεν προσκομίσθηκε ενώπιον του Δικαστηρίου ικανοποιητική μαρτυρία για να καταλήξει το Δικαστήριο σε ασφαλές συμπέρασμα. Η ομαλή ψυχοσυναισθηματική τους ανάπτυξη και η σωματική τους ακεραιότητα μπορεί να διαφυλαχθεί με την άμεση και συστηματική τους παρακολούθηση.
Τέλος αναφέρεται ότι δεν κρίθηκε σκόπιμο το Δικαστήριο να έχει προσωπική συνέντευξη με τα παιδιά των Καθ’ ων η Αίτηση αφ’ ενός λόγω της φύσεως της Αίτησης και των προσβαλλόμενων σ’ αυτήν ισχυρισμών, αφ’ ετέρου λόγω του νεαρού της ηλικίας των ανηλίκων.”
Το διατακτικό της εκκαλούμενης απόφασης παρατίθεται:
“Α) Διάταγμα διά του οποίου αφαιρείται η φύλαξη και επιμέλεια του προσώπου του ανήλικου Φίλιππου από τους Καθ’ ων η Αίτηση η οποία και ανατίθεται στην Αιτήτρια για την περίοδο από την επίδοση του παρόντος διατάγματος μέχρι και την 27.7.01 και ώρα 13:00.
Β) Οι Καθ’ ων η Αίτηση ΥΠΟΧΡΕΟΥΝΤΑΙ να παραδώσουν τον ανήλικο Φίλιππο στην Αιτήτρια ή σε εξουσιοδοτημένο απ’ αυτήν πρόσωπο αμέσως μετά την επίδοση του παρόντος διατάγματος σ’ αυτούς ή σ’ έναν εξ αυτών.
Γ) Η Αιτήτρια υποχρεούται να επιστρέψει τον ανήλικο στους Καθ’ ων η Αίτηση αμέσως μετά την παρέλευση της ημέρας [*1922]και ώρας που αναφέρεται στην παρ. Α) ανωτέρω.
Δ) Κατά την περίοδο που αναφέρεται στην παρ. Α) ανωτέρω, οι Καθ’ ων η Αίτηση θα έχουν δικαίωμα επικοινωνίας με τον ανήλικο Φίλιππο σε μέρες, ώρες και υπό συνθήκες ή όρους ως η Αιτήτρια ήθελε αποφασίσει.
Ε) Το Τμήμα Υπηρεσιών Κοινωνικής Ευημερίας θα μεριμνήσει όπως τα ανήλικα τέκνα των διαδίκων Μαρία, Ευαγγελία και Δημήτρης τύχουν άμεσης ιατρικής φροντίδας και άμεσης παιδοψυχολογικής εξέτασης και επίβλεψης και οι Καθ’ ων η Αίτηση ΥΠΟΧΡΕΟΥΝΤΑΙ να μεταφέρουν τα ανήλικα στον τόπο και στο χρόνο που αυτά θα πρόκειται να υποβληθούν σε οποιαδήποτε εξέταση.
ΣΤ) Οι λειτουργοί του Τμήματος Υπηρεσιών Κοινωνικής Ευημερίας ΥΠΟΧΡΕΟΥΝΤΑΙ να επιβλέπουν την οικογένεια των Καθ’ ων η Αίτηση στον τόπο διαμονής τους και οι Καθ’ ων η Αίτηση ΥΠΟΧΡΕΟΥΝΤΑΙ:
i) να διευκολύνουν την επίβλεψη των ανήλικων τέκνων τους από τους λειτουργούς του Γραφείου Ευημερίας.
ii) να συνεργάζονται μ’ αυτούς και να παρέχουν οποιαδήποτε πληροφορία αφορά τα ανήλικα.
iii) να συμμορφώνονται μ’ όλες τις οδηγίες και υποδείξεις τους.
Οι πρόνοιες της παρούσης παραγράφου θα εξακολουθήσουν να ισχύουν και μετά την 27.7.01.”
Οι λόγοι έφεσης συνεξετάζονται λόγω συνάφειας. Εισηγείται η εφεσείουσα, ότι το πρωτόδικο δικαστήριο μολονότι διαπίστωσε ότι τα ανήλικα τέκνα των εφεσιβλήτων υπήρξαν θύματα κακοποίησης και παραμέλησης από τους γονείς τους εντούτοις, έκρινε πως δεν υπήρχε λόγος αφαίρεσης της άσκησης της γονικής μέριμνας ή και του συνόλου της επιμέλειας του προσώπου όλων των ανηλίκων από τους γονείς τους για αόριστο χρονικό διάστημα. Τούτο, συνιστά κατά την εφεσείουσα, εσφαλμένη εφαρμογή του νόμου στα γεγονότα της υπόθεσης.
Η εφεσείουσα θεωρεί επίσης ως εσφαλμένη και την απόφαση του Δικαστηρίου για αφαίρεση της φύλαξης και επιμέλειας του προσώπου του ανηλίκου Φίλιππου από τους γονείς του και την ανάθεσή τους στην αιτήτρια για διάστημα λιγότερο των τεσσάρων μηνών. Αυτό, σημαίνει στην ουσία, μόνο προσωρινή απομάκρυνση για ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα, ρύθμιση η οποία δεν είναι ορθή ούτε και η πλέον κατάλληλη υπό τις περιστάσεις. Λέγει συναφώς η εφεσείουσα ότι η εν προκειμένω απόφαση του Δικαστηρίου είναι αναιτιολόγητη δοθείσας μάλιστα της διαπίστωσης περί συστηματικής και επαναλαμβανόμενης κακοποίησης του Φίλιππου από τη μητέρα του.
Η εφεσείουσα θεωρεί επίσης ως εσφαλμένη την απόφαση του πρωτόδικου δικαστηρίου σύμφωνα με την οποία δεν κρίθηκε απαραίτητη η απομάκρυνση των υπόλοιπων παιδιών από το οικογενειακό περιβάλλον γιατί δεν προσκομίστηκε ικανοποιητική μαρτυρία. Η κρίση του δικαστηρίου έχει υπερβεί, κατά την εφεσείουσα, την πραγματική βούληση του νομοθέτη.
Το άρθρο 18* του περί Σχέσεων Γονέων και Τέκνων Νόμου του 1990 - αρ. 216/90 και τροποποιήσεων (στο εξής “ο νόμος”) αποτέλεσε τη νομική βάση της διαδικασίας πρωτόδικα. Το άρθρο 6 του νό[*1924]μου, καθιερώνει ως γενική ρήτρα την αρχή ότι η γονική μέριμνα πρέπει να ασκείται προς το συμφέρον του τέκνου και ότι στο συμφέρον του τέκνου πρέπει να αποβλέπει και η απόφαση του Δικαστηρίου όταν, κατά τις διατάξεις του νόμου, το Δικαστήριο αποφασίζει σχετικά με την ανάθεση της γονικής μέριμνας ή με τον τρόπο άσκησής της. Ως συμφέρον του τέκνου εννοείται το σωματικό, το υλικό, το πνευματικό, το ψυχικό, το ηθικό και γενικότερα το κάθε είδους συμφέρον. Και καθώς είναι αυτονόητο, στη δικαστική απόφαση, που ρυθμίζει κάποιο ζήτημα της γονικής μέριμνας θα πρέπει να διατυπώνονται με σαφήνεια τόσο η κρίση του Δικαστηρίου για το ότι η συγκεκριμένη ρύθμιση προάγει το συμφέρον του παιδιού όσο και τα πραγματικά περιστατικά που στηρίζουν αυτή την κρίση γιατί μόνο έτσι καθίσταται εφικτός ο έλεγχος της ορθότητας της απόφασης. Βλ. Ε. Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη - Οικογενειακό Δίκαιο, Β΄έκδοση, Τομ. Β, σελ. 207.
Στην προκείμενη περίπτωση, η κρίση του δικαστή καθώς και τα πραγματικά γεγονότα που τη στηρίζουν, διατυπώνονται με σαφήνεια στην εκκαλούμενη απόφαση. Επομένως η ορθότητα της απόφασης, καθόσον αφορά τις ρυθμίσεις που προκρίθηκαν ως οι πιο κατάλληλες μπορεί να ελεγχθεί.
Η επιμέλεια του προσώπου του τέκνου η οποία, περιλαμβάνει ιδίως την ανατροφή και επίβλεψη, τη διαπαιδαγώγηση και εκπαίδευση του καθώς και τον προσδιορισμό του τόπου διαμονής του - άρθρο 9(1) του νόμου - είναι μεταξύ των καθηκόντων των γονέων του τέκνου που επιβάλλει το λειτούργημα της γονικής μέριμνας.
Από τη διατύπωση του άρθρου 18(1) του νόμου, προκύπτει ότι η άσκηση της γονικής μέριμνας θεωρείται κακή, όταν τα πρόσωπα που την ασκούν (α) είτε παραβαίνουν τα καθήκοντα που επιβάλλει το λειτούργημά τους (β) είτε ασκούν το λειτούργημα αυτό καταχρηστικά (γ) είτε αδυνατούν να ανταποκριθούν σ’ αυτό.
Λεπτομερής ανάλυση των πιο πάνω περιπτώσεων κακής άσκησης της γονικής μέριμνας γίνεται στο σύγγραμμα των Α. Γεωργιάδη - Μ. Σταθόπουλου, Αστικός Κώδιξ (1993). Μεταφέρουμε πιο κάτω τα σχετικά αποσπάσματα από σελ. 283 επ. του συγγράμματος που έχουν παρατεθεί στην πρωτόδικη απόφαση:
“Παράβαση των καθηκόντων που επιβάλλει το λειτούργημα της γονικής μέριμνας: Η περίπτωση αυτή κακής άσκησης των γονικών υποχρεώσεων αναφέρεται σε συμπεριφορά των γονέων, η οποία συνιστά αντικειμενική παραβίαση υποχρεώσεως έναντι [*1925]του τέκνου, είτε αυτή οφείλεται σε υπαιτιότητα είτε εκδηλώνεται χωρίς υπαιτιότητά τους, όπως παράβαση της υποχρεώσεως διατροφής, λήψη σωφρονιστικών μέτρων υπέρ το μέτρο που καθορίζει η ΑΚ 1518 § 2 εδ. β΄κ.λ.π.
Παράβαση των καθηκόντων των γονέων συνιστά η πλημμελής εκπλήρωση των καθηκόντων αυτών, όπως πλημμελής φροντίδα, εποπτεία κ.λ.π. Η σχετική βέβαια κρίση θα πρέπει πάντα να γίνεται όχι με μέτρο ένα optimum γονικής φροντίδας, αλλά να προσαρμόζεται στο δεδομένο κοινωνικό, πνευματικό και οικονομικό επίπεδο των γονέων.
Στην έννοια της παράβασης των καθηκόντων ως ευρύτερη υπάγεται και η παραμέληση των καθηκόντων, η παρατηρούμενη δηλαδή αδράνεια των γονέων σε περιπτώσεις στις οποίες απαιτείται ενέργειά τους χάριν του συμφέροντος του τέκνου. Η περίπτωση αυτή μπορεί όμως να συνιστά και αρνητική κατάχρηση δικαιώματος (βλ. π.κ. ΙΙ.2.α).
2. Καταχρηστική άσκηση του λειτουργήματος: α) Καταχρηστική άσκηση του λειτουργήματος των γονέων σημαίνει άσκηση της επιμέλειας του προσώπου ή της διοίκησης της περιουσίας του τέκνου κατά τρόπο αντίθετο ή μη εναρμονιζόμενο με το σκοπό τους, με αποτέλεσμα να διακυβεύονται τα προσωπικά ή περιουσιακά συμφέροντα του τέκνου. Παραδείγματα: Σωματική κακομεταχείριση του τέκνου. άρνηση συναινέσεως σε επείγουσα ιατρική επέμβαση. παρεμπόδισή του για πραγματοποίηση σπουδών που ανταποκρίνονται στις κλίσεις και τις ικανότητές του. χρησιμοποίηση της περιουσίας του για ιδιοτελείς σκοπούς κ.λ.π.
Χρήσιμα για την ερμηνεία στα πλαίσια αυτά είναι τα πορίσματα της θεωρίας σε σχέση με την κατάχρηση των λειτουργικών δικαιωμάτων, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και η γονική μέριμνα. Όπως γίνεται δεκτό, τα όρια της καταχρήσεως είναι εδώ αυστηρότερα χαραγμένα σε σχέση με άλλα δικαιώματα, διότι η ορθή άσκησή τους ενδιαφέρει τη δημόσια τάξη και το γενικότερο κοινωνικό συμφέρον. Περαιτέρω, εφόσον τα δικαιώματα αυτά αποτελούν συγχρόνως, ή, πολύ περισσότερο, πρωτίστως, καθήκοντα, ελέγχεται όχι μόνο η άσκησή τους που εκδηλώνεται με θετική ενέργεια, αλλά και η παράλειψη ασκήσεώς τους ως ενδεχομένως αρνητική κατάχρηση δικαιώματος. Η παράλειψη ασκήσεως μπορεί να εμφανίζεται είτε ως μη προσήκουσα άσκηση (παράλειψη υπό ευρεία έννοια), π.χ. εγκατάλειψη του τέκνου και αδιαφορία για την υγεία, την εκπαίδευση ή την ανα[*1926]τροφή του. Τέλος η κρίση για το αν συντρέχει κατάχρηση του δικαιώματος της γονικής μέριμνας, θα πρέπει να στηριχθεί όχι σε μεμονωμένες πράξεις ή παραλείψεις του υπόχρεου-δικαιούχου, αλλά σε μία εκτίμηση της συνολικής συμπεριφοράς του έναντι του τέκνου, εκτός εάν μία μεμονωμένη πράξη ή παράλειψη είναι τόσο βαριά, ώστε να αρκεί για να στηρίξει γενική (αρνητική) κρίση.
..............................................................................................................................................................................................................................
Κριτήριο για την κρίση αν συντρέχει κατάχρηση δεν μπορεί φυσικά να αποτελεί η αναζήτηση της άριστης δυνατής φροντίδας για το τέκνο, αλλά θα πρέπει να γίνεται σεβαστή η υπό τις δεδομένες αντικειμενικές και υποκειμενικές συνθήκες διαμορφούμενη βούληση των γονέων, εφόσον αυτή κινείται στα πλαίσια της διακριτικής ευχέρειας που έχουν. Εκτιμήσεις σκοπιμότητας δεν δικαιολογούν τη δικαστική επέμβαση. Επίσης η διάταξη δεν καλύπτει απλώς άστοχες, ακατάλληλες ή αδέξιες ενέργειες των γονέων.
β)..........................................................................................................................................................................................................................
3. Αδυναμία των γονέων να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις του γονικού λειτουργήματος: Η στο νόμο προβλεπόμενη αδυναμία των γονέων να ανταποκριθούν στο λειτούργημά τους καταλαμβάνει κατά πρώτο λόγο περιπτώσεις ανεπάρκειας, π.χ. λόγω υπεραπασχόλησης ή από λόγους που ανάγονται στις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Αυτή είναι η περίπτωση της υπό στενή έννοια αδυναμίας, όπου κριτήριο δεν αποτελεί, αν παραβιάστηκε κάποια υποχρέωση που μπορούσε να εκπληρωθεί, αλλά η αντικειμενικώς υφιστάμενη ανεπάρκεια, από λόγους δηλαδή που δεν στηρίζουν υπαιτιότητα, με εξωτερικώς εκδηλούμενα όμως σφάλματα συμπεριφοράς. π.χ. επιμονή της κωφάλαλης μητέρας να αναθρέψει αυτή αποκλειστικά το παιδί της ή άρνηση του χιλιαστού γονέα να συναινέσει σε απαιτούμενη για το τέκνο μετάγγιση αίματος.
Κατά δεύτερο λόγο αναφέρεται σε περιπτώσεις καθαρά αντικειμενικής αδυναμίας (αδυναμίας υπό ευρεία έννοια), από λόγους δηλαδή που δεν ελέγχονται τελείως από τη βούληση των γονέων, όπως π.χ. ανίατη αναπηρία κ.λ.π.
[*1927]Η περίπτωση της αδυναμίας των γονέων (“δεν είναι σε θέση να ανταποκριθούν”) καταλαμβάνει ακόμη και τις περιπτώσεις εκείνες, που οι γονείς θα είχαν μεν κανονικά τη δυνατότητα φροντίδας για το τέκνο, αλλά εμποδίζονται σε σχέση με την άσκηση της γονικής μέριμνας από λόγους πραγματικούς - όπως π.χ. σε περίπτωση προσωρινής απουσίας τους και θανάτου του προσώπου, στο οποίο ανέθεσαν την άσκηση καθηκόντων γονικής μέριμνας - ή από νομικούς λόγους, όπως λόγω έλλειψης ικανότητας για δικαιοπραξία. Η αδυναμία θα πρέπει στις περιπτώσεις αυτές να υφίσταται και για τους δύο, διότι αν εμποδίζεται μόνο ο ένας, τότε εφαρμόζεται η ΑΚ 1510 § 3.”
Οι αρχές που διέπουν τη ρυθμιστική επέμβαση του Δικαστηρίου αναλύονται στη συνέχεια στο ίδιο σύγγραμμα στη σελ. 287 ως εξής:
“Εφόσον συντρέχει μία από τις περιπτώσεις κακής άσκησης της γονικής μέριμνας, το δικαστήριο “μπορεί να διατάξει οποιοδήποτε πρόσφορο μέτρο”. Η απόφαση του δικαστηρίου θα πρέπει συνεπώς να διέπεται από την αρχή της προσφορότητας, που σημαίνει ότι το μέτρο που διατάσσεται η αρχή της αναλογικότητας και η αρχή της ελάχιστης δυνατής επεμβάσεως, οι οποίες εκφράζονται μεν αμεσότερα στην ΑΚ 1533 (“ ... μόνο όταν άλλα μέτρα έμειναν χωρίς αποτέλεσμα ή κρίνεται ότι δεν επαρκούν για να αποτρέψουν κίνδυνο ...”), ισχύουν όμως και για την ΑΚ 1532, όπως προκύπτει από τη συστηματική ερμηνεία των δύο διατάξεων.
Η αρχή της αναλογικότητας σημαίνει ότι τα διατασσόμενα μέτρα, θα πρέπει να τελούν σε ανάλογη προς τον επιδιωκόμενο σκοπό ποσοτική και ποιοτική σχέση. Η αρχή της ελάχιστης δυνατής επεμβάσεως υποδηλώνει ότι μεταξύ περισσότερων εξίσου κατάλληλων μέτρων, θα πρέπει να επιλέγεται εκείνο, το οποίο συνεπάγεται την ελάχιστη δυνατή επέμβαση στην έννομη σφαίρα των γονέων και του τέκνου.”
Οι θεραπείες υπό στοιχεία (Β) και (Γ) της αίτησης (βλ. σελ. 2 ανωτέρω), έχουν ικανοποιηθεί πλήρως από το πρωτόδικο δικαστήριο. Σχετικά είναι τα μέτρα υπό στοιχεία (Ε) και (ΣΤ) σελ. 92-93 της εκκαλούμενης απόφασης (σελ. 10 ανωτέρω).
Η θεραπεία (Δ) που αφορούσε την ανάθεση της άσκησης της γονικής μέριμνας και/ή επιμέλειας των ανηλίκων σε Επίτροπο που θα εισηγείτο η Εφεσείουσα, απορρίφθηκε από το Δικαστήριο λόγω μη [*1928]προώθησής της. (Βλ. σελ. 93 της εκκαλούμενης απόφασης.) Η απόφαση, καθ’ όσον αφορά το συγκεκριμένο τούτο θέμα, δεν εφεσιβάλλεται.
Κατόπιν των ανωτέρω, θα εξετάσουμε κατά πόσο το πρωτόδικο δικαστήριο μπορούσε να εγκρίνει το αίτημα της εφεσείουσας ως η παράγραφος (Α) της αίτησης δηλαδή, να διατάξει την αφαίρεση της γονικής μέριμνας και/ή επιμέλειας των ανηλίκων τέκνων των εφεσιβλήτων από τους γονείς τους και να αναθέσει (τη γονική μέριμνα ή επιμέλεια) “στην εφεσείουσα και/ή σε εξουσιοδοτημένο από αυτήν πρόσωπο”. Η εν λόγω θεραπεία στην ουσία της είναι σχεδόν ταυτόσημη με τη θεραπεία υπό στοιχείο (Δ) της αίτησης η οποία, καθώς έχει προαναφερθεί, απορρίφθηκε λόγω μη προώθησης της. Θα εξετάσουμε λοιπόν, κατά πόσο το δικαστήριο είχε υπό τις περιστάσεις εξουσία εκ του νόμου να παράσχει τη συγκεκριμένη θεραπεία.
Σύμφωνα με το άρθρο 18 του νόμου, σε περίπτωση καταχρηστικής άσκησης του λειτουργήματος των γονέων το δικαστήριο μπορεί να αφαιρέσει μόνο την επιμέλεια από τους γονείς και να την αναθέσει ολικά ή μερικά σε Επίτροπο αφού ελέγξει προηγουμένως την καταλληλότητα του προτεινόμενου για διορισμό Επιτρόπου. Και σύμφωνα με το άρθρο 18(3) η αφαίρεση εν όλω ή εν μέρει της επιμέλειας του προσώπου του τέκνου και από τους δύο γονείς και η ανάθεσή της σε Επίτροπο, διατάσσονται από το δικαστήριο μόνο όταν τα άλλα μέτρα δεν έφεραν αποτέλεσμα ή όταν κρίνεται ότι δεν επαρκούν για να αποτρέψουν κίνδυνο της σωματικής, πνευματικής ή ψυχικής υγείας του παιδιού.
Συζητήθηκε λοιπόν κατά πόσο το Δικαστήριο θα μπορούσε υπό τις περιστάσεις, να αναθέσει στην Εφεσείουσα, υπό την ιδιότητά της ως Διευθύντρια του Τμήματος Υπηρεσιών Κοινωνικής Ευημερίας την επιμέλεια του προσώπου των ανηλίκων τέκνων των εφεσιβλήτων. Οι απόψεις που διατύπωσαν οι συνήγοροι επί του θέματος είναι αντίθετες. Η κα Παπαγαπίου εισηγήθηκε ότι το πρωτόδικο δικαστήριο είχε εκ του νόμου την ευχέρεια να διορίσει την εφεσείουσα ως Επίτροπο των ανήλικων τέκνων των εφεσιβλήτων και να της αναθέσει συνάμα και την επιμέλεια του προσώπου τους. Η εφεσείουσα θα μπορούσε να εκτελέσει αποτελεσματικά το συγκεκριμένο τούτο καθήκον συνεπικουρούμενη από τα αρμόδια κρατικά όργανα και τους λειτουργούς του τμήματος του οποίου προΐσταται καθώς και διά της χρήσεως των κρατικών ιδρυμάτων (παιδικές στέγες, εφηβικοί ξενώνες) για τοποθέτηση των ανηλίκων.
Μολονότι δεν ασκήθηκε αντέφεση, ο κ. Κακουλλής, προώθησε [*1929]αντίθετη άποψη. Ηταν η θέση του ότι στην αίτηση πουθενά δεν αναφέρεται ότι η εφεσείουσα επιθυμεί να διοριστεί Επίτροπος και ότι δεν τέθηκε ενώπιον του δικάσαντος δικαστηρίου οποιαδήποτε μαρτυρία ή στοιχείο για να κρίνει το δικαστήριο την καταλληλότητα της εφεσείουσας. Η εισήγηση δεν ευσταθεί. Προκύπτει από το λεκτικό της θεραπείας υπό στοιχείο (Α) ότι η εφεσείουσα ρητά επιδίωξε την ανάληψη της γονικής μέριμνας των ανηλίκων ή όπως διαζευκτικά τίθεται στην αίτηση, την επιμέλεια του προσώπου τους. Ζήτημα καταλληλότητας της εφεσείουσας σε προσωπικό επίπεδο, όπως παρουσίασε το θέμα ο κ. Κακουλλής, είναι εκτός συζήτησης. Η καταλληλότητα της εφεσείουσας, απρόσωπα και υπό την επίσημη ιδιότητά της ως Διευθύντρια του Τμήματος Κοινωνικών Υπηρεσιών τεκμαίρεται ως δεδομένη.
Παρενθετικά αναφέρουμε ότι ο νόμος δεν προνοεί για ανάθεση της επιμέλειας σε “τρίτο” όπως προβλέπεται στο ελληνικό δίκαιο. Σύμφωνα με το άρθρο 18(2) του νόμου, σε περίπτωση που συντρέχουν στα πρόσωπα και των δύο γονέων οι προϋποθέσεις του εδαφίου (1) του άρθρου 18, η επιμέλεια του τέκνου ανατίθεται εν όλω ή εν μέρει σε Επίτροπο. Όπου λοιπόν εκ του συνόλου των γεγονότων αποκαλύπτεται προδήλως σοβαρή περίπτωση η οποία δικαιολογεί την άμεση αφαίρεση της άσκησης της γονικής μέριμνας από τους γονείς, το δικαστήριο έχει την ευχέρεια να ενεργήσει με βάση τις παρεχόμενες από το άρθρο 18(1) εξουσίες δηλαδή να διατάξει οποιοδήποτε πρόσφορο μέτρο μη εξαιρουμένου και του πλέον ριζοσπαστικού, της αφαίρεσης της άσκησης της γονικής μέριμνας και από τους δύο γονείς και της ανάθεσής της σε Επίτροπο, νοουμένου ότι θα προηγηθεί διαδικασία τεκμηρίωσης της καταλληλότητας του. Η δυσκολία του πράγματος εντοπίζεται στις περιπτώσεις όπου αντικειμενικά κρίνεται αναγκαία η άμεση και χωρίς χρονοτριβή αφαίρεση της άσκησης της γονικής μέριμνας και από τους δύο γονείς προς το συμφέρον του ανηλίκου. Είναι ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο που η Διευθύντρια του Τμήματος Κοινωνικής Ευημερίας τεκμαίρεται κατάλληλη, ως η καθ’ ύλην αρμόδια για την ανάθεση της επιμέλειας του προσώπου του τέκνου, περιλαμβανομένης, καθώς είναι αυτονόητο, και της φύλαξής του σε μέρος κατάλληλο. Νομίζουμε ότι αυτός ήταν από την αρχή ο στόχος της εφεσείουσας και ακριβώς πάνω σ’ αυτή τη βάση το δικαστήριο εξέτασε την αίτηση. Η απάντηση επομένως είναι ότι το δικαστήριο είχε εκ του νόμου εξουσία παροχής θεραπείας ως η παράγραφος Α της αίτησης.
Κατόπιν των ανωτέρω θα εξετάσουμε την προσφορότητα των μέτρων που έχουν προκριθεί από το δικαστήριο ως κατάλληλα για τη συγκεκριμένη περίπτωση. Είναι αυτόδηλο ότι η εξέταση του θέ[*1930]ματος συναρτάται με τα γεγονότα που διαπιστώθηκαν ως πραγματικά, περιλαμβανομένης και της μαρτυρίας των εμπειρογνωμόνων που κατέθεσαν.
Οι διαπιστώσεις του δικάσαντος δικαστηρίου δίδουν εναργή εικόνα του δράματος που βίωσαν τα ανήλικα τέκνα των εφεσιβλήτων. Μέσα από αυτές αναδύεται ταυτόχρονα και η γενεσιουργός αιτία της θλιβερής κατάστασης όπως περιγράφεται στην εκκαλούμενη απόφαση, και αυτή δεν είναι άλλη από την κακή άσκηση της γονικής μέριμνας από τους εφεσίβλητους. Η καταχρηστική άσκηση του λειτουργήματος των γονέων (εφεσιβλήτων) δυστυχώς έχει επηρεάσει δυσμενώς όλα τα τέκνα των εφεσιβλήτων ως να επρόκειτο περί συγκοινωνούντων δοχείων. Η κακομεταχείρηση του ενός παιδιού αναπόφευκτα επιδρούσε στα άλλα όπως και κάθε άλλο κακό που συνέβαινε στο ένα παιδί οπωσδήποτε επιδρούσε και στα υπόλοιπα. Η κακή άσκηση της γονικής μέριμνας από τους γονείς γενικά δημιουργεί φαινόμενα και επιδράσεις πάνω σε όλα τα παιδιά με προφανώς δυσμενή αντίκτυπο εφόσον τα υποκείμενα είναι πλάσματα τρυφερής ηλικίας.
Η σωστή λύση ως το πιο πρόσφορο μέτρο προς το συμφέρον των ανηλίκων που έπρεπε να είχε δοθεί από το πρωτόδικο δικαστήριο ήταν η αφαίρεση της άσκησης της γονικής μέριμνας όλων των τέκνων από τους εφεσίβλητους και η απομάκρυνση των παιδιών από το ακατάλληλο περιβάλλον των εφεσιβλήτων για καθορισμένο χρονικό διάστημα όχι μικρότερο των έξι μηνών. Κατά το χρονικό τούτο διάστημα, οι αρμόδιες υπηρεσίες του κράτους θα είχαν την ευκαιρία να ενεργοποιηθούν και να προσφέρουν σύντονα και αποτελεσματικά στήριξη και θεραπεία στα παιδιά, ανάλογα με τις ανάγκες της κάθε περίπτωσης. Παράλληλα με την παρακολούθηση των παιδιών, έπρεπε να είχε διαταχθεί και η παρακολούθηση των εφεσιβλήτων από λειτουργούς του γραφείου ευημερίας με προοπτική τη μελλοντική ανάκτηση της γονικής μέριμνας των παιδιών όταν οι συνθήκες θα ήταν ώριμες από κάθε άποψη. Τέλος έπρεπε να είχαν δοθεί οδηγίες στην εφεσείουσα ως την καθ’ ύλην αρμόδια για την υποβολή εκθέσεων στο δικαστήριο κατά τακτά χρονικά διαστήματα για παρακολούθηση της κατάστασης και λήψη των κατάλληλων διορθωτικών μέτρων στην πορεία.
Έχουμε σκιαγραφήσει σε αδρές γραμμές το τί έπρεπε να είχε γίνει ευθύς εξ αρχής όταν η υπόθεση βρισκόταν ακόμα ενώπιον του πρωτόδικου δικαστηρίου. Το τί δέον γενέσθαι από τώρα και στο εξής είναι αυτό που τώρα μας απασχολεί, δοθέντος ότι από της εκδόσεως της εκκαλούμενης απόφασης, έχουν παρέλθει περισσότεροι από επτά μήνες. Κατανοούμε ότι μια νέα απομάκρυνση του μικρού [*1931]Φίλιππου από το περιβάλλον των γονέων του στο οποίο, κανονικά πρέπει να έχει επανέλθει ενδεχομένως θα προκαλέσει δυσαναλόγως μεγαλύτερη δυσχέρεια από εκείνη της οποίας επιδιώκεται η εξάλειψη. Οι συνθήκες που έχουν στο μεταξύ διαμορφωθεί από της εκδόσεως της πρωτόδικης απόφασης μέχρι σήμερα, είναι άγνωστες στο Εφετείο και η όποια παρέμβασή μας σ’ αυτό το στάδιο, ενέχει δυνητικά κίνδυνο δημιουργίας κατάστασης η οποία είτε δεν θα αποβεί προς το συμφέρον των ανηλίκων ή οποιουδήποτε εξ αυτών ή ακόμα και να το παραβλάψει.
Έχουμε τη γνώμη ότι ενδείκνυται υπό τις περιστάσεις η επανεκδίκαση της υπόθεσης κατά την έκταση που το ζήτημα αφορά την άσκηση της γονικής μέριμνας όλων των ανηλίκων από τους εφεσίβλητους ως η παράγραφος Α της αίτησης και αποφασίζουμε ανάλογα. Η υπόθεση αναπέμπεται στο Οικογενειακό Δικαστήριο Λευκωσίας για επανεκδίκαση ως ανωτέρω. Η φύση και τα ιδιαίτερα περιστατικά της υπόθεσης καθιστούν επιβεβλημένη τη σύντομη και ταχεία εκδίκασή της από άλλο Δικαστή του Οικογενειακού Δικαστηρίου.
Η έφεση επιτυγχάνει. Δεν εκδίδεται διαταγή για έξοδα.
Η έφεση επιτρέπεται χωρίς έξοδα. Διατάσσεται επανεκδίκαση της υπόθεσης από άλλο δικαστή του Οικογενειακού Δικαστηρίου.
cylaw.org: Από το ΚΙΝOΠ/CyLii για τον Παγκύπριο Δικηγορικό Σύλλογο